Ohne mich

Vergangenheitsbewältigung. Raken de Duitsers er ooit klaar mee? Waarschijnlijk niet. Er is gewoon te veel Vergangenheit om te bewältigen. Maar ze doen hun best. Zo is de Topographie des Terrors, de plek midden in Berlijn waar het bloed van de nazislachtoffers nog opwelt uit de grond, een paar jaar geleden uitgebreid met een indrukwekkend documentatiecentrum. Het bevindt zich in het gebied dat begrensd wordt door de Wilhelmstrasse en de voormalige Prinz-Albrechtstrasse, vlak bij het holocaustmonument. Hier stonden de gebouwen die het epicentrum van de naziterreur vormden: de Gestapo, de SS en de SA hadden er hun sinistere hoofdkwartieren. Na de geallieerde bombardementen is er niet veel meer van over dan de fundering. En de restanten van de kelders, waar zich de martelkamers bevonden. Tegen dat huiveringwekkende decor is een permanente foto-expositie ingericht die woorden overbodig maakt. Het nieuwe documentatiecentrum is bedoeld om alles nog eens – letterlijk en figuurlijk – op een rij te zetten. En weer denk je: hoe kon het gebeuren. Waarom zou het niet weer kunnen gebeuren. Een foto gemaakt op 13 juni 1936 op een werf in Hamburg, waar de Führer een toespraak zou hebben gehouden. Een menigte zingt het Horst Wessellied en brengt de Hitlergroet. Eén man houdt demonstratief de armen over elkaar. In 1990 wordt hij herkend door zijn dochter. Hij heet August Landmesser. Aanvankelijk net als iedereen lid van de NSDAP, maar uit de partij gezet omdat hij een relatie kreeg met een jodin. Ze kregen twee kinderen. In 1938 werd hij opgepakt door de Gestapo en naar een concentratiekamp gebracht. Drie jaar later kwam hij vrij, om te gaan vechten aan het oostfront. Na 1944 werd niets meer over hem gehoord en in 1949 is hij officieel doodverklaard. Zijn vrouw was toen al lang geleden vermoord in Ravensbrück.