Gedecideerde losheid

De zeventiende-eeuwse filosoof Baruch (ook wel Benedict of Bento) Spinoza deed meer dan lenzen slijpen, nadenken en schrijven. Hij schijnt ook altijd een schetsboekje bij zich te hebben gehad. Na zijn plotselinge, vroege dood vonden zijn vrienden in zijn nalatenschap wel brieven, manuscripten en notities, maar geen tekeningen. Schrijver, kunstbeschouwer en tekenaar John Berger stelde zich altijd voor dat hij ooit dat schetsboek zou vinden. Toen hij van een vriend een keer een mooi, maagdelijk wit tekenboek cadeau deed, zei Berger: ‘Dit is van Bento!’ Het leidde tot een collectie bijzonder fraaie schetsen en tekeningen, opgenomen in een boek dat Bento’s Sketchbook heet en naast Bergers schetsen ook de uitspraken van Spinoza bevat die Berger hebben geïnspireerd, alsmede Bergers eigen bespiegelingen over het ontstaan en de betekenis van de tekeningen. In het hoofdstuk Coming for a ride, Bento? maakt motorfanaat Berger een interessante vergelijking tussen het maken van een tekening en het berijden van een motorfiets. Zoals de motorrijder de ideale lijn zoekt en als het ware het voertuig zelf zijn natuurlijke richting laat kiezen, zo vindt ook de tekenpen min of meer zelfstandig zijn weg op het papier – niet te veel naar links, en ook niet naar rechts. Een soort gedecideerde losheid, die een voorbereidende tekening of schets vaak veel interessanter maakt dan het uitgewerkte schilderij. Prachtige voorbeelden hiervan zijn te zien in de

kleine tentoonstelling Geniaal getekend – Van Da Vinci tot Rembrandt, tot 15 oktober 2017 te zien in het fraaie en prestigieuze Cromhouthuis, Herengracht 368 te Amsterdam. Zie de magnifieke ‘Kop van een grijsaard’ van Leonardo da Vinci. Hij zal de markante verschijning op straat zijn tegengekomen en hem meteen in zijn schetsboekje (dat Da Vinci altijd bij zich droeg, juist voor dit soort situaties) hebben vastgelegd. Ook Rembrandt laat zien hoe een groot kunstenaar met een paar losse lijnen een heel verhaal kon vertellen, waarbij hij alles wegliet wat niet essentieel was. Rembrandt en Da Vinci trokken hun lijnen met de laconieke trefzekerheid van een ervaren motorrijder, die niet op nabije details let, maar vastberaden in de verte blikt. “If you look hard at an obstacle you want to avoid,” schrijft Berger, “there’s a grave risk that you’ll hit it. Look calmly at a way around it and the bike will take that path.”