Nu op Netflix: doodnormale massamoordenaars

Ordinary Men van Christopher Browning is het onthutsende verhaal over een groep doodnormale burgers van middelbare leeftijd uit Hamburg, die als Reserve Politie Bataljon 101 in juni 1942 naar Oost-Polen wordt gestuurd als ordedienst. Het zijn middenstanders, ambtenaren, ambachtslieden en enkele politieagenten. Gewone doorsnee burgers, vaak met vrouw en kinderen, en zonder speciale interesse in politiek – laat staan sympathie voor de nazi’s. Ze zouden in het oosten geen zware taak krijgen, werd hun voorgespiegeld. De orde handhaven, en waar nodig het leger assisteren bij bepaalde activiteiten. Binnen een paar weken krijgen ze de opdracht in het plaatsje Józefów vijftienhonderd joden dood te schieten. Hun commandant, majoor Wilhelm Trapp, geeft degenen die dat willen de gelegenheid zich terug te trekken. Enkele van de vijfhonderd manschappen van Bataljon 101 nemen het aanbod aan. De rest gaat aan het werk en aan het eind van de dag is de hele joodse gemeenschap van Józefów geliquideerd. De meeste 101’ers hadden nog nooit een geweer in handen gehad. De mannen walgen na afloop van zichzelf en van wat ze hadden aangericht. Maar het duurt niet lang, of ze moeten opnieuw aan de bak. In Lomazy: zeventienhonderd slachtoffers. Miedzyrzec: negenhonderdzestig. Konskowola: elfhonderd. Uiteindelijk bereikten de Hamburgse kappers, bakkers en leraren een totaal van 38.000 eigenhandig neergeschoten Poolse joden. Daarnaast assisteerde het bataljon bij de deportatie van 45.200 joodse mannen, vrouwen en kinderen, naar de moordfabriek in Treblinka. In zijn boek Ordinary Men onderzoekt Browning aan de hand van honderden getuigeverklaringen van de daders hoe een groep doodgewone, eerzame burgers kon veranderen in een bataljon meedogenloze, sadistische massamoordenaars. Het blijkt een combinatie van groepsdruk, indoctrinatie, ambitie en onderdanigheid te zijn. Wie zich drukte, riep de hoon van zijn kameraden over zich af en kreeg bovendien last van schuldgevoelens omdat hij anderen het smerige werk liet opknappen. Weliswaar waren de meeste 101’ers van huis uit niet anti-semitisch, maar had de anti-joodse propagandamachine van de nazi’s, die inmiddels al zo’n tien jaar op volle toeren draaide, zijn sporen nagelaten. Werk weigeren was uiteraard niet gunstig voor je carrière in het reserveleger, of terug in Hamburg in de samenleving, als de oorlog voorbij was. En altijd gold: Befehl ist Befehl. De conclusie van Browning is even duidelijk als onrustbarend: we zijn allemaal doodnormale burgers – waarom zouden wij niet kunnen veranderen in sadistische massamoordenaars?

Op basis van het boek van Christopher Browning heeft Netflix een documentaire gemaakt over Reserve Politie Bataljon 101. De ingrijpende beelden (deels overtuigend nagespeeld) en de interviews met overlevenden, daders en experts (onder wie Browning zelf) maken het verhaal nog stuitender, wranger en onvatbaarder.